Democratisch onderwijs vrijheid, gelijkwaardigheid voor leerlingen?

Dit stuk is oorspronkelijk geschreven voor het vakblad vanfilosofiedocenten in het voortgezet onderwijs (vfvo) door Olle Spoelstra.Op een snikhete woensdag in juni reis ik af naar VO De Vallei in Driel. Terwijl Emma, een oud-leerling die nog nauw betrokken is bij de school, mij een kop koffie inschenkt,beginnen ook de eerste leerlingen binnen te druppelen. Op deze democratische school bepalen leerlingen zelf hoe ze hun verplichte onderwijstijd indelen en waar ze hun tijd aan besteden. Ook hebben ze inspraak in het bestuur van de school.SchoolvergaderingVFVO-lid Inge van Es is mede-oprichter van deze school en heeft mij uitgenodigd om een dag te komen kijken. ’s Morgens woon ik eerst een schoolvergadering bij waarbij leerlingen en medewerkers gezamenlijk besluiten nemen over een aantal moties die zij hebben ingediend. Deze week staan er geen grote belangen op het spel. Eerst wordt unaniem een knoop doorgehakt over een uitje naar het Rijksmuseum. Vervolgens wordt besloten over de vergoeding voor de bioscoopstoelen die een buurman hen had aangeboden. Uitkomst: 50 euro en een bos bloemen.‘s Middags neem ik plaats in de tuin om Emma, Inge en een groep leerlingen (Taco, Mirte, Fleur en een tweede Emma) te spreken over democratisch onderwijs. Ik ben vooral benieuwd naar hun ideeën over de uitdagingen voor de democratie die naar voren komen in het nieuwe eindexamenthema voor havisten.Wat verstaan jullie onder democratisch onderwijs?Emma: De twee belangrijkste dingen zijn zelfbeschikking en gelijkwaardigheid. Je kunt hier zelf bepalen wat je leert en we beschouwen elkaar als gelijkwaardig. Op basis van die gelijkwaardigheid maken we ook beslissingen.Taco: Ik vind het fijn dat dit een plek is waar de enige verwachtingen waaraan ik hoef te voldoen, die van mezelf zijn. Er zijn natuurlijk heel veel manieren waarop je wordt vormgegeven door de omgeving, maar op deze school komt het toch wat meer vanuit onszelf.Gaat die zelfbepaling wel samen met schoolregels? Ook hier zal het toch voorkomen dat jeniet achter een regel staat?Mirte: Natuurlijk moet je je aan de afspraken van de schoolvergadering houden. Maar als je het er niet mee eens bent, kan je een motie indienen om het terug te draaien.Taco: Moties worden op het motiebord gehangen voordat ze behandeld worden. In de schoolvergadering kan je dan uitleggen waarom je niet achter zo’n motie staat. Door erover te praten ontdek je misschien dat je bezwaar alleen op emotie gebaseerd is. Als een bezwaar echt gegrond is en je goede argumenten hebt, wordt daarnaar geluisterd. Dan wordt een motie teruggetrokken of aangepast.Inge: Vorige week had een leerling een motie ingediend om afspraken te maken over schelden met het woord `homo’. Er zijn toen meerdere rondes van lange gesprekken geweest. Uiteindelijk kwamen we erop uit dat afspraken niet haalbaar waren, maar dat het gaat om bewustwording. De motie is toen niet meer in stemming gegaan, maar er is wel een uitgebreid gesprek geweest.Kan elke motie ingediend worden? Ook moties die de democratie binnen de school kunnen bedreigen?Taco: Ja, elke motie kan ingediend worden, maar ik kan me wel problematische moties voorstellen. Bijvoorbeeld de motie `we gaan minder schoolvergaderingen houden en bij kleine problemen kom je naar mij toe’.Emma: Zo’n motie kan je wel indienen, maar waarschijnlijk dienen alle aanwezigen dan bezwaar in en wordt hij niet aangenomen.Mirte: Zo’n motie zal inderdaad verworpen worden. Maar als het serieus is, dan is het wel interessant om het gesprek aan te gaan. Waarom wil je dat en waar komen je irritaties vandaan?Inge: De wens voor zulke moties is er ook nooit. Mensen zijn ingesteld om op een andere manier afspraken te maken. De school wordt ook gedragen door mensen die het belangrijk vinden dat de school op deze manier bestaat.Taco: Het lastige aan een verbod is ook om te bepalen welke moties daarvoor in aanmerking komen. Hoe bepaal je welke eigenschappen moties daarvoor moeten hebben? Zou al het onderwijs democratisch moeten worden ingericht?Taco: Waarschijnlijk zou je veel meer gemotiveerde mensen krijgt die zelf hun leven kunnen vormgeven. Ik denk dat je hier jezelf kan zijn, en er daardoor veel verschillende karakters zijn. Je hoeft hier niet een stereotype aan te hangen om ergens bij te horen.Mirte: Toch heeft niet elke leerling behoefte aan vrijheid. Sommigen willen juist structuur, waarbij de docent zegt welk huiswerk je moet maken, wanneer je een toets krijgt en waarbij alles voorgekauwd wordt. Dan is dit geen goede school voor je. Ik denk dat het goed is dat je als leerling juist kunt kiezen voor een school die bij je past.Taco: Behoeften hangen wel af van wat je gewend bent. Als je je hele leven niets anders hebt geleerd dan doen wat je moet doen, heb je geen ervaring met het nadenken over hoe je jezelf wilt vormgeven. Je ziet ook dat mensen die vanaf een reguliere school komen, eerst een tijdje moeten `ontscholen’. Ze moeten eerst een periode helemaal niets doen voordat ze doorhebben dat ze zelf kunnen beslissen wat ze willen doen.Inge: Het niet meer hoeven doen wat een ander je vertelt en het helder krijgen van je eigen wensen is een proces. Hoe lang dat duurt, is heel verschillend. Een leerling die ons zelf vindt, gaat vaak vrij vlot zijn eigen gang. Maar als ouders nog allerlei verwachtingen hebben, is de leerling niet vrij en duurt het langer.Bestaat er niet, zelfs na zo’n proces, nog een risico dat leerlingen onverstandigebeslissingen maken?Taco: Ja, die kans bestaat. Maar ik denk dat het beter is om op school, in een veilige omgeving, onverstandige keuzes te maken dan dat voorkomen wordt dat je zulke keuzes maakt. Dan wordt namelijk ook voorkomen dat je überhaupt keuzes maakt. Hulp bij keuzes is verstandig, maar als keuzes gemaakt worden voor iemand zonder diegene erbij te betrekken, beperk je iemand in de vrijheid om zich te ontwikkelen.Fleur: Wanneer is een keuze onverstandig? Dat verschilt ook tussen leerlingen. Als ik een examen wil maken en ik besluit vlak van tevoren om niet te gaan omdat ik te zenuwachtig ben, dan zeg ik misschien achteraf `dat was niet zo handig’. Maar een ander krijgt er geen spijt van. Moet je iemand dan dwingen? Ik denk bovendien dat als ik word gedwongen, ik het niet beter zal doen.Mirte: Ik denk dat het ook goed is om onverstandige keuzes te maken, om ervan te leren. Natuurlijk zijn er onverstandige keuzes met meer of mindere invloed op je toekomst. Maar als je klaar bent met school, moet je ook allerlei keuzes maken.Betekent dit ook dat anderen nooit moeten bepalen wat kinderen leren?Inge: In regulier onderwijs kan je besluiten om in elke klas een les te geven over acceptatie van de lhbti-gemeenschap. Dat kunnen wij hier niet. Misschien is dat een keerzijde, maar ik denk ook dat bij verplicht onderwijs de helft met zijn hoofd onder de tafel zit.Taco: Ik denk dat algemene vorming wel belangrijk is. Op mijn vorige school heb ik daar een stuk over gemist en ik heb daardoor bepaalde stukken van de maatschappij niet begrepen. Ik denk dat het goed was geweest als ik een bepaalde voorbereiding op de maatschappij verplicht had geleerd.Hoe divers is deze school? En kan een democratische school wel echt divers zijn?Emma: Er is hier wel diversiteit in persoonlijkheden, en er zijn leerlingen die uit rijkere en uit armere gezinnen komen, maar de diversiteit aan culturen is wel kleiner.Inge: Mensen die een heel ander denkbeeld dan wij aanhangen, komen hier niet terecht. Als iemand binnen deze school een hoofddoekje zou willen dragen, is dat voor niemand een probleem. En diegene zelf zal hier alleen komen als het geen probleem is om dat te doen in een omgeving waar dat verder niet gebeurt.Emma: Bij onze school gaat het erom dat je met elkaar in gesprek gaat en samen tot iets komt waarover iedereen tevreden is. Het maakt dan niet uit wat je culturele achtergrond is. Het wordt pas moeilijk als mensen niet in gesprek willen gaan.Taco: Je kan oprecht een andere mening hebben dan iemand anders, maar als je veel praat met iemand, kan je in elk geval begrijpen waar een mening vandaan komt. Je ontdekt wat je belangrijk vindt. En als je het daarover oneens blijft zal je in een gesprek uit eindelijk tot een moment komen waarop je daar vrede mee hebt.In hoeverre mag een docent dan zijn of haar eigen opvattingen kenbaar maken aanleerlingen?Inge: Ik ben van mening dat waardevrij onderwijs helemaal niet mogelijk is en dat dat ook niet goed zou zijn. Ik vind het heel belangrijk dat we veel volwassenen in de school hebben. Op school moeten jonge mensen met zoveel mogelijk mensen in aanraking komen. Daar komt inspiratie vandaan, kunnen ze zich aan spiegelen of juist tegen afzetten. Voor hun ontwikkeling is dat heel belangrijk.